Por Daniel López Abel

“Productores desconocidos, poetas de sus asuntos, inventores de senderos en las junglas de la racionalidad funcionalista, los consumidores producen algo que tiene la forma de 'trayectorias' de las que habla Deligny. Trazan 'trayectorias indeterminadas', aparentemente insensatas porque no son coherentes respecto al lugar contruido, escrito y prefabricado en el que se desplazan"

[...]

"... pese a permanecer encuadrados por sintaxis prescritas (modos temporales de horarios, organizaciones paradigmáticas de lugares, etcétera), estos 'atajos' sigen siendo heterogéneos para los sistemas donde se infiltran y donde bosquejan las astucias de intereses y de deseos diferentes.” Michel de Certeau: La invención de lo cotidiano

Non saberíamos se sentir inquedanza ou orgullo, pero o certo é que resulta difícil identificar como urbanas as cidades galegas. O urbano do que fala Manuel Delgado en El animal público non cadra moito aquí, e a dúbida é se cadrará o público... Ninguén se vai poñer agora a furar as cidades galegas para ter unha liña de metro que propicie ese fenómeno que o antropólogo barcelonés describe como elemento primordial para a existencia do urbano. O momento preciso, que se repite a cada intre, dese cruce de miradas entre dous descoñecidos nun vagón de metro reflexa ese estado latente, o do conflito en potencia, que define a esencia do urbano como o instante previo a unha revolución social (máis ou menos íntima). Esa fricción entre o que pode ser e o que seguro será, o conflito entre o amor e a velocidade (porque cando o momento do posibile pase, a distancia entre os ollos dos mirantes medrará tan rápido que nunca máis se volverán cruzar), representa, como para Georg Simmel (The sociology of conflict, 1908), o factor elemental, integrador e constitutivo da vida urbana actual.

Manuel Delgado interpreta maxistralmente a cidade a través da Escola de Chicago, pero tamén por medio dos imaxinarios que crearon a literatura (Calvino, Borges, Paul Auster e antes Allan Poe e Stevenson) e o cine (Godard, Guerin) sobre esa forma de vida que se incomoda, e muda, cada dez anos (ou cada dez segundos). A urbs é un constante devir. Dominio por antonomasia do xa mitificado flanêur de Baudelaire, vagabundo de luxo que interpreta, alimenta e reinventa as ateigadas rúas polas que pasa totalmente desapercibido. Pero fan falta polo menos medio millón de habitantes para ver sen ser visto; igual que para a deriva situacionista.

Louis Wirth dicía en 1938, tamén facendo referencia a Simmel, que no medio urbano “os nosos contactos físicos son estreitos, pero os nosos contactos sociais son distantes”. Semella que nos momentos en que esa lóxica se altera, cando se manteñen as miradas o tempo suficiente e os corpos se xuntan para tornarse socios, como pasa nas festas e nas manifestacións, nos momentos de loita colectiva, a cidade pasa de ser unha representación articulada, xeométrica e predicible, a converterse nese “espazo vivido” ou “estrutura estruturándose” da que falan, respectivamente, Michel de Certeau e Manuel Delgado. Emerxe a cidade no seu estado puro, nunca formada pero sempre a piques de ter forma, unha especie de limiar no que se desprega unha poética moi concreta: a do tránsito.

Como diciamos, non se van construír agora vías subterráneas para comunicar mellor aos veciños, por exemplo, de Compostela. En pouco tempo (son as 20.49 do día 10 de maio de 2011), os santiagueses poderán circular baixo terra pouco máis de medio quilómetro. Se van en transporte público (bus urbano) e lles toca pasar polo túnel do Hórreo, quizais teñan un sentimento urbano; pero o malo é que aínda hai moita xente aquí que sube ao autobús e dá os bos días a todo o mundo, igual que na consulta do médico.

Non existe a urbs en Galicia, mais confírmase a tendencia.

***

Unha cousa parece evidente cando falamos deses sendeiros que xorden de maneira espontánea nas zonas verdes das cidades. Non hai ningunha relación entre estes e o desinterés e o vagar modernos (baudelerianos), pero tampouco co camiñar ou o andar como forma de arte de Hamish Fulton ou Richard Long, que precisan da paisaxe para operar. Non se poden entender como unha obxectivación deses versos de Machado polos que “... no hay camino, / se hace camino al andar. / Al andar se hace camino / y al volver la vista atrás”. Pronunciar isto require dunha maior altura espiritual, ter en conta un tempo histórico e ser conscientes de que se está a falar da Vida -e da Morte. Como cando nunha conferencia con bastantes fastos, celebrada en ano santona santa casa da arte, o CGAC, con cortina escura ao fondo, o filósofo italiano Vicenzo Vitiello invocaba este poema para falar do Camiño de Santiago.

Nos camiños de desexo non hai peregrinación nin deriva e habería que ver se, tan sequera, hai metáfora. Son puro pragmatismo. Neles é imposible a Historia. Actúa simplemente a erosión. O seu significado final é o movemento ou, máis ben, a velocidade; é dicir, espazo partido por tempo. De feito, non se entenden estes atallos sen a présa: non atraveso o céspede só para facer o camiño máis curto entre dous puntos senón, tamén, porque chego tarde. E iso si que nos sitúa de novo nun modo de vida urbano.

Pero, e o conflito?, tan fundamental, estará presente nestas operacións? Non se poden ver como un levantamento cidadán contra a orde imposta ou coma un acto de rebeldía colectiva. Son tan breves os momentos en que coinciden as pegadas dos peóns que non se pode dicir que camiñen cara o mesmo lugar, cun interese común de mudar o estado das cousas. Múltiples traxectorias con direccións, ritmos e naturezas diverxentes (derivas, vagabundeos ou simples desprazamentos -estudantes que van a clase e traballadores que van traballar), rózanse o xusto nun pequeno tramo para que esa fricción xere unha variante nova na rede viaria. Eses sendeiros non son o subproduto dunha negociación ou unha loita, da que resulta un consenso, senón a proba de que somos moitos escribindo ou falando e hai porcións de texto, “frases feitas” ou pequenas liñas de código, que aproveitamos para aplicacións totalmente diferentes. Pensar ese “moitos en tanto moitos” lévanos a unha forma de entender o social que, partindo de Spinoza e pasando por Gabriel Tarde, William James ou, agora, Maurizio Lazzarato e outros, nos libera da constrición moderna de entender a colectividade coma un corpo social (pobo ou masa) e, ao mesmo tempo, do seu contrapunto dialéctico: o individualismo.

Esa oposición, masa–individuo, atravesa toda a filosofía da urbs contemporánea.

***

Sen embargo, igual podemos pensar nunha especie de urbanidade artesanal, allea –como a meirande parte das cidades galegas!- aos procesos industriais e na que teñan cabida tamén este tipo de fenómenos. No campo, ou no rural, ou niso que Agustin Berque chama a “natureza” (a suma do espazo cultivado e o espazo salvaxe, é dicir, todo aquilo “carente de urbanidade”), os sendeiros que recolle Ismael Teira non se atopan. Só se dan en espazos públicos. Fóra da cidade, o espazo nunca é público senón, en todo caso, comunal, e os sendeiros dividen ou atravesan propiedades, son lindes e ademáis están desdobrados (porque o que erosionan son as rodas dos carros).

Christopher Alexander, un dos poucos arquitectos contrarios á doutrina do Movemento Moderno, nunha conferencia pronunciada en Berkeley en 1965 que levaba por título The city is not a tree, criticaba precisamente a influencia da industrialización na maneira de pensar a cidade artificial do século XX. A cidade moderna era froito dunha concepción da produtividade pensada en termos fordistas, na que a organización do tempo (factor a minimizar para maximizar o rendemento -canto máis rápido, mellor) levaba á división do espazo urbano en zonas funcionais. A crítica fundamental a esa cidade deseñada como unha cadea de montaxe era que non tiña en conta as superposicións nos diferentes conxuntos, supostamente unitarios, de uso. Unha cidade concibida en estrutura de árbore (a cidade moderna), na que un elemento non pode pertencer a máis de un grupo á vez, non pode asimilar que unha zona “de xardín” conteña entre as súas funcionalidades elementos en común con conxuntos agrupados, por exemplo, pola súa incidencia nos desprazamentos das persoas. É sinxelo, un parque é tamén, nun sentido práctico, unha distancia. Na serie de factores a considerar no seu planeamento, relacionados coa oxixenación, a estética, o descanso, o ocio, etc, inclúense realidades que inflúen, por exemplo, na programación dunha autoestrada ou na colocación dun semáforo: separación entre zonas residenciais e zonas de traballo, horarios laborais, orografía ou a densidade do tráfico.

Alexander avogaba por unha arquitectura na que os arquitectos eran prescindibles, baseada nunha linguaxe de patróns que podía ser usada por calquera e que se asentaba en séculos de experiencia no diálogo co medio (The Timeless Way of Building, publicado en 1979). Desde un uso da matemática avanzada moi diferente ao que estaban aplicando, por exemplo, Peter Eisenman ou Frank Gehry, que usaban os fractais con fins filosófico-estéticos, Alexander concibía unha construción moito máis relacionada coa sabedoría orgánica da artesanía que coa segmentación das disciplinas científicas ilustradas.

Máis ou menos polos mesmos anos, o historiador e teólogo xesuíta Michel de Certeau reclamaba unhas “artes urbanas” dispersas, invisibles; unha creatividade artesanal fronte aos usos regulares da cidade planificada. Na súa moi recorrida diferenciación entre estratexias e tácticas (L'invention du quotidien, 1980), os atallos que nos ocupan ou, máis ben, a práctica de "atallar", serían un exemplo “de libro” de táctica cidadán. Entran no catálogo de "modos de facer” que actúan sobre unha dimensión temporal moito antes que nunha dimensión territorial, onde se despregarían as estratexias. As tácticas, astutos trucos do “débil” no orde establecido polo “forte”, non teñen máis lugar que o do outro e non gardan o que gañan. Non hai ningunha vontade de instituír (institucionalizar) un novo camiño no feito de atravesar sen atender ás marcas do urbanista (o estratego). De feito, eses sendeiros que rexistra Teira son, como di De Certeau, “un gráfico que se coloca no sitio dunha operación”. Son un equívoco. A liña na herba é un signo, unha pegada en lugar dos actos, unha reliquia en lugar das accións: é só o seu refugallo, o signo da súa desaparición (“... estelas en la mar” -que diría, agora si, Machado).

***

Pero por que, daquela, Ismael Teira insiste en desactivar esa potencia do cotiá visibilizando a táctica, situando, sinalando, localizando, incluso invitando a visitar, turistizando, mapeando, eses rastros (estelas no mar)? A quen lle importa. Pero por outra parte, quizais a operación táctica máis radical, que si define un arte de facer, non estea tanto nos propios camiños de desexo, nin no cidadán mítico, pioneiro, que inaugura unha tendencia (ao fin e ao cabo, máis preto da moda que da ideoloxía ou a utopía), senón na forma do artista de acumular imaxes, latitudes e altitudes. O acto de coleccionar é táctico, o arquivo é estratéxico. E Ismael Teira colecciona, non organiza coa intención de colocar cada cousa no seu lugar. E nese coleccionar do artista, quizais volvamos a atopar, ao mellor sen querer, o vagar do flaneûr moderno pola cidade global. Por moito que nos amole a algúns, aínda hai esperanza para a arte: non todo vai ser teleoloxía, televisión e internet.